(Këshillat e Llukmanit të urtë ndaj të birit)
“Ne i dhamë Llukmanit urtësinë (duke i thënë): Falënderoje Allahun! Kush është falënderues, e bën për të mirën e vet dhe, kush mohon (edhe ai e ka për vete), ta dijë se vërtet Allahu është i Vetëmjaftueshëm dhe i Denjë për lavdërim. i shoqëro Allahut asgjë (në adhurim)! Pa dyshim, idhujtaria është një padrejtësi (Kujtoje) kur Llukmani i tha të birit të vet, duke e këshilluar: O djali im, mos shumë e madhe. Ne e kemi urdhëruar njeriun për (sjellje të mira ndaj) prindërve të vet. Nëna e tij e ka mbartur atë, (duke duruar) mundim pas mundimi, kurse nga gjiri e ndan brenda dy vjetëve. (e porositëm) Të jesh mirënjohës (falënderues) ndaj Meje dhe ndaj dy prindërve të tu, sepse tek Unë është kthimi juaj! E nëse ata (prindërit) të nxisin që ti të më shoqërosh Mua (në adhurim) diçka, për të cilën nuk ke dijeni, mos i dëgjo, por sillu mirë me ata në këtë jetë dhe ndiq rrugën e atij që më drejtohet Mua (me sinqeritet). Pastaj, tek Unë do të ktheheni dhe Unë do t’ju njoftoj për atë që keni bërë.” – (Llukman, 12-15).
Lidhja e këtyre ajeteve me ato paraprake
Këto ajete kanë një lidhje të ngushtë kuptimore me ajetet paraprake, sidomos kur bëhen krahasimet në mes rrëfmeve të kota të Nadr ibn Harithit, të cilat përmbanin legjenda e përralla perse, e që për qëllim kishin shmangien e njerëzve nga e vërteta dhe nga ajetet kuranore. Kurse në këto ajete, i Lartmadhërishmi na i sjell këshillat e Llukmanit të urtë drejtuar të birit, të cilat konsiderohen margaritarë urtësish, nëpërmjet të cilave shfaqet tërë madhështia e moralit të lartë njerëzor, në besim, sjellje dhe raporte ndërshoqërore.
Kush është Llukmani i urtë
Para se të hyjmë në komentimin e këtyre ajeteve, që përmbajnë këshillat e Llukmanit të urtë, drejtuar të birit të vet, është e udhës që të hedhim pak dritë në ndriçimin e këtij personaliteti enigmatik, i cili meritoi që një sure e tërë kuranore të emërtohet me emër të tij. Të dhënat rreth këtij personaliteti janë shumë margjinale dhe përveç në dy ajete të kësaj sureje, emri i tij nuk është përmendur më askund në Kuranin fsnik. Madje, rreth jetës së tij nuk hasim diçka konkrete as në hadithet e sakta që janë përcjellë nga Pejgamberit a.s., përveç disa transmetimeve, që në trungun transmetues kanë dobësi. Në anën tjetër, dijetarët nuk janë në ujdi as për prejardhjen, as për kohën, as për profesionin që ka pasur, as për vendin ku ka jetuar dhe as për faktin nëse ishte i dërguar i Allahut apo vetëm një njeri i urtë. Imam Kurtubiu në tefsirin e tij përmend se emri i këtij urtaku ishte Llukman bin Bauraë bin Nahur bin Tarih, i cili mund të jetë Azeri i përmendur në Kuran si babai i Ibrahimit a.s.1 Kurse nga disa të tjerë është përcjellë se emri i tij ishte Llukman bin Anka’ë.2 Vehb bin Munebbihu thotë se Llukmani ka qenë djali i motrës së Ejubit a.s., ndërsa nga Mukatili është përcjellë se ky ishte djali i hallës së tij.3
Kanë thënë se me profesion ishte rrobaqepës, zdrukthëtar, bari delesh, e disa thonë se ishte gjykatës-kadi në kohën e Davudit a.s.. Rreth origjinës së tij po ashtu ka mospajtime; thuhet se ishte nga Etiopia apo Sudani, e disa mendojnë se ai ishte me prejardhje nga pjesa nubiane e Egjiptit, i cili si mendim, është më i përkrahuri nga dijetarët,4 etj.. Kurse sa i përket faktit nëse Llukmani ishte pejgamber i Zotit, shumica dërrmuese e dijetarëve janë të mendimit se Llukmani nuk ishte i dërguar i Allahut, por vetëm një njeri, të cilit Ai i kishte dhuruar urtësi të madhe. Këtë mendim e përkrah edhe Muxhahidi, kur thotë: “Llukmani ishte rob i mirë, por nuk ishte i dërguar.”5 Po ashtu, është përcjellë nga Katadeja të ketë thënë: “Nuk ishte i dërguar dhe as nuk iu shpall diçka atij”6 Ndërkohë Ikrimja pothuajse është i vetmuar në mendimin se urtësia, të cilën ia kishte dhuruar Allahut xh.sh. atij, nënkupton pejgamberinë.7
Sidoqoftë, që të gjitha këto mospajtime që ndërlidhen më Llukmanin dhe prejardhjen e tij, janë transmetime të cilat nuk kanë bazë të fortë argumentuese e as nuk mbështeten në të dhëna të sigurta historike, prandaj për ta përmbledhur tërë këtë që u tha në lidhje me Llukmanin e urtë, unë përkrah mendimin e dijetarit dhe mufesirit bashkëkohor nga Egjipti, Mustafa el Adevije, i cili në lidhje më këtë çështje thotë: “Kujtoj se nuk ia vlen të harxhojmë as kohë e as mund për të hulumtuar rreth prejardhjes, fare- fisit dhe vendlindjes së Llukmanit, meqë rreth kësaj, as Allahu i Madhërishëm në Kuranin fisnik, e as Pejgamberi a.s. në hadithet e tij, nuk kanë përmendur diçka konkrete, vetëm e vetëm për të na kursyer nga koha dhe mundi në hulumtimin rreth tij.”8
Koment:
12. Ne i dhamë Llukmanit urtësinë (duke i thënë): Falënderoje Allahun!
Kush është falënderues, e bën për të mirën e vet dhe, kush mohon (edhe ai e ka për vete), ta dijë se vërtet Allahu është i Vetëmjaftueshëm dhe i Denjë për lavdërim.
Ky grup ajetesh që fllojnë me atë të 12-të e përfundojnë me atë të 19-të, kanë skicuar dhe portretizuar në formën më të mirë edukatën e pashembullt të edukimit të fëmijëve, duke përçuar nëpërmjet kuptimit të tyre shumëdimensional mesazhe të urtë- sisë, devotshmërisë dhe modestisë.
Që në fllim të ajetit të 12-të, Allahu i Madhërishëm jep shenjë se Llukmanit I ka dhuruar urtësi dhe mençuri të pashoqe,10 e kujt i jepet dituria, atë e ka begatuar i Madhi Zot me mirësitë e Tij, siç thuhet edhe në Kuranin fisnik: “Ai ia jep urtësinë (të kuptuarit e Kuranit) kujt të dojë. E cilitdo që i është dhënë urtësia, vërtet i është dhënë një mirësi e madhe.” – (El-Bekare, 269).
Fjala urtësi apo “el-hikmetu” sipas dijetarëve ka shumë kuptime. Ndër to do të cekim këto: drejtësi, dituri, butësi, nënshtrim dhe përulësi ndaj Allahut, thellim në çështje të fesë dhe praktikim i këtyre njohurive, të kuptuarit, droja ndaj Allahut, dëlirësia, të
qëlluarit e saktë në falë, etj. Sipas Ibn Kethirit, fala “el-hikmetu” nënkupton: “të kuptuarit, diturinë dhe shprehjen”11 Kurse Imam Shevkaniu, falën “el hikmetu” e defnon kështu: “Urtësia e dhuruar nga Allahu është thellimi në çështjet e fesë, në shkencë-dituri dhe saktësi në fjalë”12
Kurse dijetari bashkëkohor Ratib en-Nabulsi në lidhje me fjalën “el-hik- metu” thotë: “Urtësia është dhunti hyjnore e jo përfitim i mundit njerëzor”, konstatim i cili sipas meje, përmbledh të gjitha defnicionet e mundshme
rreth urtësisë.13
Pasi që Allahu i Madhërishëm na njoftoi se Llukmanit i kishte dhuruar dituri, na tregoi se atë e porositi të ishte falënderues ndaj Tij, sepse vetëm Ai është dhurues i jetës, i mirësive dhe i urtësisë. Atij që është falënderues ndaj mirësive të Zotit, do t’i shtohen mirësia dhe mirëqenia: “Nëse tregoheni mirënjohës (falënderues), Unë do t’jua shtoj edhe më shumë (begatitë e Mia)” – (Ibrahim, 7).
Ai që është falënderues në këtë jetë, për begatitë e Krijuesit, ai këtë falënderim dhe mirënjohje ndaj Allahut, e bën për hir të vetvetes, duke qenë i vetëdijshëm për mangësitë e veta, ndërsa kush i mohon këto të mira, po ashtu e ka për vete, sepse nesër në Ahiret, do t’i mbyllen përgjithmonë dyert e mëshirës hyjnore.
Madhështia e këtij ajeti, apo thënë përgjithësisht e këtij parimi, është se Allahu në asnjë mënyrë nuk e ka imponuar as falënderimin e as mohimin ndaj mirësive të Tij, por nëse ne tregohemi mirënjohës, Ai edhe më shumë do të na i shtojë të mirat e Tij, e nëse i mohojmë, atëherë Atij asgjë nuk i shtohet e as pakësohet nga madhështia dhe sundimi e Tij. Ndërsa dy emrat e bukur të Allahut me të cilët përfundon ky ajet “Ganijjun” dhe “Hamid” nënkuptojnë pikërisht këtë që thamë se Allahu është i Vetëmjaftueshëm dhe i Denjë për çdo lavdërim dhe falënderim.
13. (Kujtoje) kur Llukmani i tha të birit të vet, duke e këshilluar: “O djali im, mos i shoqëro Allahut asgjë (në adhurim)! Pa dyshim, idhujtaria është një padrejtësi shumë e madhe”.
Përgjatë shekujve, shumë dijetarë janë marrë me studimin dhe komentimin e këshillave të Llukmanit, në rrafshe dhe dimensione të ndryshme socio-shkencore. Nga këto këshilla, gjejmë brumin e edukatës më të lartë, edukatë e cila përherë mbetet aktuale në çdo kohë. Ndërkohë, përveç këtyre këshillave të Llukmanit të urtë, të cilat i ka përjetësuar Kurani famëlartë, në qarqe të ndryshme fetare, nëpër libra e koleksione, qarkullojnë edhe dhjetëra këshilla të tjera, të cilat i atribuohen këtij urtari, por për to nuk mund të kemi një qëndrim të prerë, nëse janë apo jo këshilla të tij, apo vetëm i janë veshur emrit të tij. Për këtë arsye, dijetarët e Az’harit, në tefsirin e shkurtër të Kuranin famëlartë, në lidhje me këtë kanë thënë: “Kurani i ka regjistruar disa nga këshillat e Llukmanit drejtuar birit të tij, ndërsa këshillat e tjera përveç Kuranit, llogariten si “israilijate”, për të cilat nuk ka ndonjë argument të fortë.”14
Duke u nisur nga ky parim, ne nuk do të merremi me ato këshilla të tjera të tij, por do të përqendrohemi vetëm në këshillat e tij të cilat i ka përjetësuar Kurani fsnik. Meqë Allahu xh.sh., këto mesazhe madhështore i ka përmendur edhe në Kuran, shihet qartë se të njëjtat ka dashur t’i përcjellë edhe tek mbarë njerëzimi, në veçanti te besimtarët, për të qenë shembull për çdo kohë dhe për çdo gjeneratë. Andaj, jo rastësisht kjo sure, për shkak të këtyre këshillave fsnike, është quajtur surja e mirësjelljes dhe e edukatës prindërore.
Nëse i hedhim një vështrim mënyrës se si i drejtohet Llukmani djalit të vet me falët: “Ja bunejje-O biri im”!, e ndiejmë në shpirt se kjo shprehje përçon një mesazh të ngrohtësisë atërore, të përcjellë me ndjenja butësie, dhembshurie e mëshire. S’do mend, se çdo këshillë e mirë, burim e ka zemrën e pastër, por kur ajo jepet nga babai, ka një kuptim edhe më të lartë e më fsnik...
1. Këshilla e parë – “Mos i shoqëro Allahut asgjë në adhurim”
Këshilla e parë drejtuar të birit: “O djali im, mos i shoqëro Allahut asgjë (në adhurim)!” është porosia më madhështore, më fondamentale dhe më kuptimplote e Llukmanit të urtë, sepse nëpërmjet saj, sikur hapen krahekrah horizontet e bardhësisë së Imanit dhe pengohet errësira e mosbesimit që të mos depërtojë në zemrat e njerëzve. Kjo porosi, e cila përbën esencën e ekzistencës sonë në këtë dynja, thërret në Njëshmërinë e pastër, që të mos i shoqërojmë Allahut dikë në adhurim dhe sundim, sepse Ai është Një, i Vetëm dhe i Pashoq. Kur njeriu në segmentin e besimit, është në harmoni të plotë me ligjet e Allahut, atëherë, natyrshëm është në harmoni edhe me tërë këtë univers madhështor.
Fjala “shirk” me të gjitha derivatet e saj, është përmendur 169 herë në Kuranin famëlartë.15 Andaj, jo rastësisht, Kurani famëlartë e ka emërtuar “shirkun”, që nënkupton t’ia shoqërosh dikë tjetër Allahut në besim dhe sundim, si mizorinë dhe padrejtësinë më të madhe. E, si të mos jetë padrejtësi, nëse Allahut, që na krijoi, na dhuroi mendjen, na udhëzoi në rrugën e drejtë, na dha shëndetin dhe na privilegjoi nga qeniet dhe gjallesat e tjera, i përshkruajmë shoqërues në adhurim. Kjo është mizori dhe veprim i ulët, edhe nga ana e të konceptuarit njerëzor.
Shirku sipas mësimeve islame, dhe sipas konceptit akaidologjik, përbën mëkatin-gjynahun më të madh, i cili nuk falet nga ana e Allahut, përveç nëse pendohemi dhe kërkojmë falje të sinqertë tek i Lartmadhërishmi i cili në Kuran thotë: “S’ka dyshim se Allahu nuk fal (mëkatin) t’i përshkruhet Atij
shok (idhujtarinë), e përpos këtij (mëkati) i falë kujt të do.” – (En-Nisa’ë, 48).
Në Kuranin famëlartë, shirku është quajtur si gënjeshtër dhe shpife: “Kush
i përshkruan Allahut shok, ai ka trilluar (shpifur) një mëkat të madh.” –
(En-Nisa’ë, 48);
pastaj si humbje dhe largim nga rruga e drejtë: “Kushdo që i bën shok Allahut (në adhurim), ai me të vërtetë, ka humbur dhe është larguar shumë prej udhës së drejtë” – (En-Nisa’ë, 116);
dhe si shkatërrues e zhvlerësues i veprave të mira: “Me të vërtetë, të është shpallur ty (o Muhamed), si dhe atyre që ishin para teje: “Nëse i shoqëron (Allahut) diçka tjetër (në adhurim), me siguri që punët e tua do të zhvlerësohen dhe do të jesh ndër të humburit.” – (Ez-Zumer, 65). etj,
Ndërsa i Dërguari i Allahut e ka quajtur “shirkun” si mëkatin më të madh “ekberu-l kebair” kur iu drejtua ashabëve të tij me falët: “A dëshironi t’ju njoftoj se cili është mëkati më i madh”
Thamë: Po, o i Dërguar i Allahut. Ai tha: “T’i bëni shirk (t’i shoqëroni dikë tjetër në adhurim) Allahut”16
2. Këshilla e dytë – Mirësjellja ndaj prindërve
14. Ne e kemi urdhëruar njeriun për (sjellje të mira ndaj) prindërit e
vet. Nëna e tij e ka mbartur atë, (duke duruar) mundim pas mundimi, kurse nga gjiri e ndan brenda dy vjetëve. (e porositëm) Të jesh mirënjohës (falënderues) ndaj Meje dhe ndaj dy prindërve të tu, sepse tek Unë është kthimi juaj!
15. E nëse ata (prindërit) të nxisin, që ti të më shoqërosh Mua (në adhurim) diçka, për të cilën nuk ke dijeni, mos i dëgjo, por sillu mirë me ata në këtë jetë dhe ndiq rrugën e atij që më drejtohet Mua (me sinqeritet). Pastaj, tek Unë do të ktheheni dhe Unë do t’ju njoftoj për atë që keni bërë.
Menjëherë pas këshillës që të mos i bëhet shirk Allahut, Llukmani i urtë këshilloi të birin e vet, që të sillej mirë me prindërit e vet. Është kjo një këshillë tjetër, që buron nga thellësia e shpirtit të pastër njerëzor, sepse pas Allahut të Plotfuqishëm, prindërit janë shkaku i ardhjes sonë në këtë botë.17
Kurani famëlartë në shumë vende e ka theksuar detyrimin që ne kemi ndaj prindërve, ashtu sic ka vepruar edhe i Dërguari a.s., kur ka folur për rëndësinë e prindërve, e posaçërisht për nënën. Madje, në shumë vende në Kuran, kujdesi dhe mirësjellja ndaj prindërve, ka ardhur edhe si urdhëresë e dytë hyjnore, pas besimit në Allahun fuqiplotë: “Zoti yt ka urdhëruar që të mos adhuroni askënd tjetër përveç Atij dhe që të silleni mirë me prindërit” –
(El-Isra’ë, 23).
Togfalëshi “birr-ul validejni” -
mirësjellja, kujdesi apo dhembshuria ndaj prindërve, është bërë simbol i Islamit nëpër shekuj, pikërisht për shkak të këtij kujdesi dhe dashurie të madhe që feja jonë ua kushton prindërve. Ajete të cilat jemi duke i komentuar, na skicojnë shumë qartë rrugën të cilën duhet ndjekur në raport me prindërit. Allahu i Madhërishëm na bën me dije se nëna është ajo që e bart foshnjën për nëntë muaj në barkun e saj, duke ndarë me të ushqimin, ndjenjat, emocionet, dhe mbi të gjitha vështirësitë, me të cilat përcillet një shtatzëni. Pastaj, pas lindjes së foshnjës dhe ardhjes në këtë jetë, ajo e ushqen atë me gjirin e saj, duke i dhuruar gjithë dashurinë dhe kujdesin, derisa të arrijë moshën, kur e ndan nga gjiri. Mbase kjo është edhe arsyeja, pse i Dërguari a.s. na porositi të jemi të kujdesshëm e të sjellshëm ndaj nënës, kur një beduin e pati pyetur: “O i Dërguar i Allahut: Cili njeri është më meritori për shoqërimin tim? I Dërguari a.s. i tha: “Nëna jote!” – Po pastaj? - pyeti ai. I tha: “Nëna jote!”, - Po pastaj? I tha: “Nëna jote!” – Po pastaj? - pyeti ai sërish dhe i Dërguari a.s. tha: “Babai yt!”18
Pikërisht për shkak të këtyre vuajtjeve dhe sakrifcave të nënës, Allahu
xh.sh. në vazhdim të ajetit të 14-të, na porosit që të jemi falënderues e mirënjohës në radhë të parë ndaj Tij e pastaj edhe ndaj prindërve. Madje kjo është një lloj tërheqje e butë e vërejtjes që të jemi të vëmendshëm në këtë segment, sepse kthimi do të jetë tek Allahu, i Cili do të na marrë në llogari për veprimet tona në këtë botë, e sidomos nëse kemi qenë apo jo të mirësjellshëm ndaj prindërve.19
Ajeti i 15-të, po ashtu përmban këshilla madhore në lidhje me sjelljen e mirë ndaj prindërve, sepse nëpërmjet tij, Allahu xh.sh. na tërheq vërejtjen që edhe nëse prindërit, mund të na shtyjnë apo nxisin t’i përshkruajmë Atij shok në adhurim, prapëseprapë edhe pse nuk duhet t’u bindemi në këtë kërkesë të tyre, ndaj tyre duhet të sillemi me shumë butësi e dhembshuri, ndërkohë që e kemi obligim t’i shoqërojmë ata në këtë jetë me respekt të thellë.
Pra, edhe nëse prindërit nuk janë besimtarë, ne duhet të sillemi mirë ndaj tyre, sepse Allahu i Madhërishëm na ka ngarkuar me obligime të shumta ndaj tyre, të cilat më së miri i kanë përmbledhë ajetet 23-24 të sures “El-Isra’ë”: “Nëse njëri prej tyre ose të dy arrijnë pleqërinë tek ti, mos u thuaj atyre as “uh!”, mos i kundërshto, por drejtoju atyre me falë respekti. Dhe, në shenjë mëshire, shtrije pranë tyre krahun përulës e respektues dhe thuaj: “Zoti im! mëshiroji ata të dy, sikurse më edukuan mua kur isha i vogël”. (El-Israë, 23-24).
Këto ajete, dhe të ngjashme në Kuran, që ?asin për detyrimet tona ndaj prindërve, na bëjnë të ndihemi krenar për besimin tonë, sepse ky besim i pastër është shtytës dhe motivues i madh për ne, që edhe më tepër të shtojmë vlerat tona si besimtarë.
Sot jemi dëshmitarët se njerëzimin e ka mbërthyer lakmia pas pasurisë, dhe kudo shkelen e nëpërkëmben të drejtat e njeriut, me theks të veçantë mungon kujdesi ndaj prindërve dhe përgjithësisht të moshuarve. Fatkeqësisht, ky sindrom ka depërtuar edhe në shoqëritë myslimane, ku disa fëmijë në vend që të luten për jetëgjatësinë e prindërve të tyre, ata i shohin këta të fundit si pengesë për ta shijuar jetën, e në disa raste ekstreme edhe luten për vdekjen sa më të shpejtë të tyre. Këta fëmijë thuajse i kanë harruar vuajtjet të cilat i kanë përjetuar prindërit gjatë rritës dhe edukimit të tyre?!
Kanë harruar se nëna e tyre i barti mundim pas mundimi, derisa i lindi
dhe i solli në këtë botë. A thua në sa e sa raste, nënat kanë rrezikuar jetën e tyre vetëm që ta sjellin një foshnjë në jetë. A thua si mund të harrohen sakrifcat e nënës për netët e shumta të saj të kaluara pa gjumë, për të vetmin shkak që ne të mos ndjemë uri, të ftohtë, dhimbje apo shqetësim. A nuk e sakrifkoi ajo rehatinë e saj që neve të na bëjë të lumtur. A nuk ishte edhe babai, ai që kurrë nuk u ndal së punuari për të furnizuar familjen me mirësitë e të Madhit Zot, që neve të na mundësojë një jetë më të mirë, të na edukojë e të na shkollojë. Pikërisht për këtë, ne jemi shpresa për prindërit tanë. Ata në ne shohin frytin e zemrave të tyre dhe ata kurrë nuk ngopen duke derdhur bekimin, dashurinë dhe dhembshurinë e tyre ndaj nesh, pavarësisht moshës që kemi. Prandaj, është e udhës që ta zbatojmë në praktikë urdhrin e Allahut, që të sillemi butë e me dashuri ndaj prindërve. Të mos ua lëndojmë zemrat, të mos ofshajmë para tyre, të mos mërrolemi, por të lutemi për ta kur ende janë gjallë, e të lutemi për ta duke dhënë sadaka edhe kur të vdesin. Të lutemi që Allahu të na bashkojë me ta në Xhenet, sepse kjo është lutja më e mirë, që të mirat e Xhenetit t’i shijomë së bashku me më të dashurit tanë, prindërit, bashkëshortet dhe fëmijët tanë!
3. Këshilla e tretë – Ndiq rrugën e atij që më drejtohet Mua (me sinqeritet).
Këshilla e tretë e Llukmanit, ashtu siç e kanë evidentuar edhe komentatorët e shumtë të Kuranit famëlartë, është të ndjekim rrugën e njerëzve të sinqertë, të cilët nuk i luhat asgjë në dashurinë ndaj Allahut, sepse një ditë, të gjithë tek Ai do të kthehemi.20 Kjo nënkupton që nëse, ruana Zot, i kemi prindërit jobesimtarë, dhe ata na shtyjnë e nxisin apo bëjnë presion që të ndjekim rrugën e devijuar, ne duhet ta injorojmë dhe shpërfllim këtë dëshirë apo kërkesë të tyre, me butësi, duke mos i lënduar ata me ndonjë falë. Ndërsa, në këtë rast duhet të lutemi për udhëzimin e tyre dhe duhet të ndjekim rrugën e dritës së imanit, atje ku na thërret Allahu i madhërishëm, së bashku me njerëzit dhe besimtarët e sinqertë!
- vijon -
___________________________
1. Tefsiri i Kurtubiut, Bejrut 2006, vëll. 16, f. 467. (Këtë mendim Kurtubiu e ka marrë nga: Muhamed ibn Ishak, Araisu-l-Mexhalis, f. 350.). 2. Imam Shevkaniu, Fet’hul Kadir, vëll. 4, f. 312. 3. Zemahsheriu, (3/231). 4. Grup dijetarësh, Mevsuatu-t-tefsir el mevdui, Rijad, 1440 h, vëll. 29, f. 163. Shih edhe: https://modoee.com/shoë- book/436. 5. Imam Taberiu, Xhamiul Bejan an te’vili ajil Kuran, Kajro, 2001, vëll. 18, f. 546 (Redaktuar nga Dr. Abdullah Turki). 6. Ibn Haxher el Askelani, Fet‘hul Bari, (6/466). 7. El-Maverdi, En-Nuket vel Ujun, vëll 4, f. 331. 8. Mustafa el Adevije, Kissatu vesaja Lukman li ibnihi, Kajro, pa vit botimi, f. 14. 9. Ibn Kethir, Tefsiru-l Kurani-l Adhim, Rijad, 1997, vëll. 6, f. 334 (Redaktuar nga Sami bin Muhamed es- Selame). 10. Ibn Mendhur, Lisanu-l Arab, Bejrut 1997 vëll, 2, f. 130. 10. Tefsiri i Ibn Kethirit, vëll. 3, f. 428; Dr. Xhevheretu bint Salih et-Tarif, Fikhu da’vetil ebnai f dav’i vesaja Llukman, Rijad, 2003, f. 9. 11. Esh Shevkani, Fet’hul Kadir, vëll. IV, f. 237. 12. https://nabulsi.com/web/article/2386/ 13. Ulemaja e Azharit, Et-Tefsiru-l Vesit li-l Kurani-l Kerim, Kajro, 1992, vëll. 8-10, f. 86. 14. Abdullah Ibrahim Xhelgum, El-Mu’xhemu-l mufehres esh shamil li elfadhi-l Kuranin Kerim, Rijad, 2015, ?. 661-664, (Botim i Institutit të Tefsirit për studime kuranore); Shih edhe: Muhamed Fuad Abdulbaki, El Mu’xhemu-l mufehres li elfadhi-l Kuranin Kerim, Kajro, 1364 h. ?. 379-381. 15. Buhariu, (2654); Muslimi (87). 15. Dr Ahmed Husejn Ali Salim, Hukukul Validejni ala evladihim , Demam, 2000, f.28. 16. Buhariu (2/8) nr.
5971; Muslimi (4/1974) nr. 2548. 17. Ebu Hajjan el Endelusi, El-Bahru-l Muhit, Bejrut, 1993, vëll. VII, f. 182. 18. Mahmud el Hamzavi el Hanefj, Durru-l esrari f tefsiri-l Kurani bi-l huruf-l muhmileti, Bejrut, 2011, vëll. II, f. 238.
Sabri Bajgora
