Shteti demokratik bazohet tek arsyeja se liria e personit është themeli i jetës së çdo bashkësie dhe se ruajtja e kësaj lirie duhet të jetë objektivi primar i sistemit demokratik.

Laiciteti i shtetit shpreh faktin se në një regjim demokratik ekzistojnë së bashku të gjitha ato komponentë që nuk cënojnë parimin themelor, lirinë e përbashkët. Bashkëjetesa e feve ose edhe e ideologjive të ndryshme tregon se asnjë prej tyre nuk mbizotëron, por secila përpiqet të marrë pjesë në sintezën e jetës qytetare. Laiciteti është një parim plotësues i pluralizmit demokratik, ai synon të afirmojë se në kufijtë e jetës civile nuk ka asnjë besim fetar apo ideologji politike që mund t’i imponohet të tjerëve si model nëpërmjet forcës, qoftë kjo verbale, fizike, psikologjike ose edhe me presion ekonomik.
Roli i besimit fetar në kuadrin e sistemit demokratik është mjaft pozitiv, sidomos atëherë kur ky raport ushqehet me tolerancë të ndërsjellët dhe me bashkëpunim të sinqertë. Duke qenë se liria e besimit pasqyrohet në jetën private dhe publike, shteti, i cili garanton këtë liri me ligj, nuk mund të jetë indiferent ndaj keqpërdorimit të saj (ashtu si ndaj çdo lloj lirie tjetër). Në qoftë se legjislacioni do të pyeste veten se cili është besimi më i mirë që ekziston, ai do të përgjigjej se besimi më i mirë është ai që ndihmon të formojë qytetarët më të mirë, pra më të drejtë, më tolerantë, të pajisur me virtyte civile, të lirë prej çdo forme paragjykimi ose nënshtrimi privat apo publik.
Edhe Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, duke njohur barazinë e feve pohon se tek ne nuk ka asnjë fe zyrtare dhe se shteti është asnjanës dhe garant i lirive fetare. Gjithashtu shteti përjashton çdo diskriminim për arsye bindjesh fetare, dhe shprehet se: “Secili është i lirë të zgjedhë ose të ndryshojë fenë ose bindjet, si dhe t’i shfaqë ato individualisht ose kolektivisht, në publik ose në jetën private, nëpërmjet kultit, arsimimit, praktikave ose kryerjes së riteve”. (Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, neni 24/2). Shteti laik pra është neutral ndaj besimeve, por jo indiferent, mbasi ai ka për detyrë të vigjilojë dhe të mbrojë pluralizmin fetar dhe ideologjik, duke përfshirë edhe qëndrimet e tjera afetare në radhët e shoqërisë. Juristët e kanë përkufizuar qëndrimin e drejtë të shtetit si një “neutralitet aktiv” - i cili siguron barazinë kundër çdo tendence për supremaci të ndonjë elementi të shoqërisë.
Në emër të lirisë dhe tolerancës shteti demokratik duhet të mos tolerojë asnjë shfaqje intolerance, kur kjo i kalon kufijtë e pranueshëm me ligj. "Liria absolute dhe toleranca pa kufi - ka vërejtur Popper - çojnë drejt mohimit të vetë lirisë dhe tolerancës."[1]
Si rrallë herë në historinë botërore, shqiptarët edhe në shekujt e mesjetës kanë ditur të ndajnë në mënyrë të shkëlqyer ndjenjën kombëtare nga ndjenja fetare individuale. E para, ka qenë përkatësia kombëtare e shqiptarëve dhe gjithçka tjetër vinte pas saj.
Edhe vetë shteti shqiptar u ndërtua në dy themele bazë, pra në mbizotërimin e ndjenjës kombëtare dhe bashkëjetesën e mrekullueshme të shqiptarëve të feve të ndryshme.
Ashtu si rastësisht, në mënyrë të përsëritur vidhen kishat ortodokse në jug, në gazeta dhe fjalime të ndryshme politike hidhen dhe bëhen insinuata për emërime institucionale në baza fetare. Akuzohen të gjithë shtetarë dhe politikanë pa marrë parasysh dëmet e pallogaritshme, që i bëhen kombit. Diku tjetër bëhen protesta deri te papa i Romës për të drejta të shkelura qëllimisht ndaj një komuniteti fetar në favor të tjetrit, një tjetër nga Lura me procedurë penale edhe pse i kërkuar për ekstradim nga Shqipëria, kërkon strehim politik në Angli se gjoja bashkëfshatarët e vet me fe tjetër e kanë terrorizuar për shkak të përkatësisë fetare dhe kështu me radhë. Të gjithëve u pëlqen të marrin pozën e të diskriminuarit dhe të nëpërkëmburit. Qarkullojnë edhe fjalë deri edhe tentativa të nxitjes së komuniteteve fetare që ato të votojnë në favor të partive politike të caktuara. Gjithçka ndodh në vendin, që kurrë më parë nuk ka njohur diskriminime mbi baza fetare. As në vitet e para të pavarësisë, as në vitet ‘20 të shekullit XX të përpjekjeve për konsolidimin e shtetit shqiptar as në kohën e mbretërisë (1928-1939), për të mos diskutuar në periudhën e ateizmit të sforcuar deri në ekstrem të sistemit komunist.
Nuk ka argument më të thjeshtë për t’u kuptuar për diplomacinë botërore, sesa të kuptojnë realitetin pothuaj unik në botë, të tolerancës së jashtëzakonshme fetare të kombit të shqiptarëve. Bashkëjetesa tek shqiptarët është një vlerë me përmasa dhe rëndësi botërore.
Po të shohim marrëdhëniet e shtetit me organizatat fetare dhe roli i këtyre organizatave në ndërgjegjësimin moral të kombit, shohim se, tradita kristiane (katolike) ngulmon në qëndrimin mosbesues ndaj shtetit sipas konceptimit agustinian të "dy qyteteve", ndërsa tradita ortodokse dhe myslimane, bashkëpunojnë më pak sot me politikën aktuale, krahasuar me traditën e angazhimit të vërejtur gjatë sundimit të Perandorisë Osmane. Kështu që, në vend të termit "dy qytetet", për Shqipërinë mund të thuhet se kemi të bëjmë me një qytet (politik) dhe tri lagje institucionesh fetare (mysliman, ortodoks, katolik). Kjo strukturë religjioze nuk duhet të konsiderohet si pengesë për krijimin e një mjedisi pozitiv për "qytetin politik", pavarësisht nga "lagjet" e sipërthëna. Pasi koordinimi për çështje të shërimit të ndershmërisë publike, do të ndikonte në krijimin e një raporti më të pranueshëm të qytetarëve me "qytetin politik", përderisa ky i fundit bën përpjekje për t'u shëndoshur moralisht. Prandaj zhvillimi i një ideologjie kundër korrupsionit, mund të çlirojë shpirtrat e arsimuar dhe vaditur me këtë ideologji që në moshë të njomë të burokratëve të ardhshëm të të "tri lagjeve" të besimeve.[2]
***
Ja se si e koncepton analisti Fatos Lubonja këtë çështje:
Trajtimi i raportit të shqiptarisë me fetë në ditët e sotme nuk mund të bëhet pa një njohje të raporteve të tyre që nga koha kur lind shqiptaria. Lidhur me këtë temë vlen të theksohet se shqiptarizmi, si identitet dominant i shqiptarëve, lind në shekullin e XIX, kurse përpara kësaj periudhe besimi fetar, si faktor identifikues dhe bashkues, ka qenë më i rëndësishmi. Në këtë periudhë lindin projekte të ndryshme të ndërtimit të shqiptarizmit që janë të lidhur edhe me përkatësitë fetare: projekte të shqiptarizmit arbëresh (De Rada etj.), të shqiptarizmit të ortodoksëve të jugut (Jani Vreto etj.), të shqiptarizmit osman (vëllezërit Frashëri etj.), dhe të katolikëve (Zef Jubani etj.), që kanë qenë mjaft të ndryshëm me njëri tjetrin, madje edhe kundër njëri tjetrit, dhe dora dorës, për një sërë faktorësh të lidhur me zhvillimet përreth në Turqi, në Greqi, në fqinjët e veriut dhe po ashtu të nivelit evropian, vijmë në një projekt dominant dhe identiteti dominant që e vendos shqiptarinë mbi identitetin fetar e që përmblidhet në thënien e Vaso Pashës “Feja e shqiptarit është shqiptaria”.
Procesi i ndërtimit të këtij identiteti dominant vazhdoi në kohën e Zogut dhe në atë të komunizmit. Ndërsa në kohën e të parit, feja dhe identiteti fetar ishte, gjithsesi, i njohur dhe shumë më i respektuar, në të dytën u arrit deri atje sa të eliminohet fare. Ajo çka duhet thënë për kohën e komunizmit, e cila përkon me kohën më të gjatë të ekzistencës së shteti komb shqiptar, - duke patur parasysh edhe fuqinë shumë herë më të madhe propagandistike e të kontrollit të territorit që zhvilloi ai regjim, është se në këtë kohë krijohet përsëri një shqiptarizëm tjetër. Komunistët e parë e morën atë si një besim të ri, i cili, duke hipur në pushtet dhe duke patur në dorë tërë mjetet e propagandës, e transformoi atë dhe identitetin e tij. Komunistët, duke e bashkuar ideologjinë e tyre marksist-leniniste me shqiptarizmin të riinterpretuar me metodën e materializmit historik, por gjithë duke ruajtur disa mite kryesore (të mos harrojmë se të gjitha bustet apo përmendore e heronjve të Rilindjes edhe të vetë kryesimbolit të identitetit kombëtar, Skënderbeut, i kanë ngritur ata), ndërtuan një ideologji pushteti (nacional - komuniste) që farkoi një identitet të ri, duke e paraqitur këtë sikur të ishte thelbi i vërtetë i shqiptarit.. Enver Hoxha, i konsideroi fetë si armike, si agjente të të huajve dhe arriti t’i ndalojë ato fare në emër të shqiptarizmit dhe në emër të marksizëm leninizmit, “Feja opium për popullin”, që kishin brenda edhe komponenten iluministe të modernizimit edhe atë vetorientaliste të mohimit të identitetit lindor nga vinim.
Ndërkaq nuk duhet të neglizhojmë faktin se ndonëse në propagandën komuniste, veçanërisht pas mbylljes së kishave e xhamive dhe shpalljes së Shqipërisë i vetmi vend ateist në botë, fetë trajtoheshin të gjitha si të huaja, në popull vazhdonin të qarkullonin besimet, por edhe dallime midis feve të ndryshme, ndonëse duke u bërë gjithnjë më të zbehta e duke mbetur më shumë si kujtesë origjine sesa si mënyrë jetese.
Me rënien e komunizmit për shumë arsye, por mbi të gjitha për atë që quhet nevoja për të besuar e po ashtu edhe nevoja për identitet e spiritualitet, ashtu sikurse edhe nga kriza identitare e shkaktuar sa nga rënia e shumë simboleve të komunizmit, aq edhe nga dalja prej izolimit të gjatë të papërgatitur kulturalisht për të përballuar aventurën e hapjes ndaj botës, një pjesë e shqiptarëve iu kthyen Zotit e feve. Ky fenomen rilindjeje fetare shoqërohet edhe me fenomenin e ripërcaktimit apo rikonstruktimit të identitetit të shqiptarit.
Megjithëkëtë presion prej një shekulli vetorientalizëm e modernizim të identifikuar me “kapërcimin e prapambetjes që na lanë turqit” për habinë e atyre që mendonin se komunizmi, me gjithë të zezat e pafundme, kishte bërë edhe një të mirë, sepse kishte zhdukur të gjitha fetë dhe kështu, tani, do të mundësonte kthimin e shqiptarëve në fenë e të parëve (d.m.th. në fenë e krishterë) kjo gjë nuk ndodhi. Shkaqet kanë qenë të shumta, por mbizotërues ka qenë nevoja për fe dhe Zot, e cila i ka çuar në fenë e gjysh stërgjyshërve të tyre muslimanë. Sepse, sikurse dihet, feja është një akt iracional besimi me rrënjë të thella në emocionet e njeriut. Nuk është një akt racional kalkulimi, një mekanizëm mbijetese i shqiptarit, i zgjedhur në mënyrë racionale, siç u tha shpesh në debate.
Miti i tolerancës fetare që ka siguruar bashkëjetesën në paqe midis komuniteteve, nuk mjafton për të siguruar vazhdimësinë e harmonisë midis komuniteteve fetare në terma afatgjata. Së pari duhet thënë se, në fakt, gjatë periudhës komuniste nuk u zhvillua kultura e tolerancës, por kultura e intolerancës. “Feja” nacional komuniste i shtypi fetë e tjera, nuk i toleroi, dhe nuk krijoi kulturën e vërtetë laike të bashkjetesës dhe respektit të të ndryshmeve, por shqiptarizmin e interpretoi si një identitet monolitik dhe përjashtues identitetesh të tjera.
Në vazhdën e këtij shqiptarizmi monolitik e përjashtues, të lënë trashëgim nga komunizmi, me rilindjen e feve, thënia “feja e shqiptaria është shqiptaria”, filloi të zëvendësohet me mitin e tolerancës fetare, i cili në fakt, ishte më shumë një konstrukt ndrydhës, që nuk kishte frymë laike, por laiciste. Me laicizëm kihet parasysh një laicitet i deformuar, që vjen e bëhet një religjion integrist. Sipas këtij laicizmi, identitetet fetare tashmë mund të jetonin, por duhet të qëndronin nën sundimin e shqiptarizmit që i konsideronte ato si inferiore. Mirëpo ky lloj laicizmi i mbuluar me mitin e tolerancës fetare, sot rezulton i dobët për t’iu imponuar identiteteve të tjera. Kjo, së pari sepse jetojmë në kohën pasnacionaliste, të krizës së shtetit komb të krijuar nga globalizmi që i ka dobësuar ndjenjat kombëtare, së dyti sepse jetojmë në kohën kur modernizmi dhe kulti i modernizmit, që kuptohet edhe si triumf i epokës së arsyes mbi atë të besimit, janë në krizë, ia kanë lënë vendin post-modernizmit që, mes tjerash shfaqet, edhe si një rikthim i feve.
Qasja duhet të jetë ndërtimi i një shoqërie me frymë laike që do të ndërtojë edhe pluri-identetet që jetojnë në paqe dhe harmoni. Me frymë "laike", apo “laicitet” kuptohet ajo që Habermas e quan “një "distancim refleksiv" nga siguritë vetjake, hapje drejt mundësisë që e vërteta mund të jetë tjetërkund dhe heqje dorë nga imponimi me forcë i përmbajtjeve që nuk gjejnë konsensusin e tjetrit.”[3]
Fokusimi i debatit në çështje të kulturës identitare apo fesë, vetëm në atë se çfarë janë dhe çfarë nuk janë kulturalisht shqiptarët, nuk mund të mos rrezikojë të bëhet, tamam ashtu si pohon Hantingtoni, premisë e një konflikti me rrënjë tek kultura. Debati mbi identitetin kulturor, i pashoqëruar nga një mentalitet mbizotërues tolerance dhe pranimi, do të rrezikonte të sillte më shumë çarje se harmoni. Vlen të theksohet se vështirësitë e një tranzicioni të zgjatur i kanë rritur bashkë me lodhjen dhe streset, edhe mundësitë për fërkime mes njerëzve, fërkime që në mungesë të klimës së tolerancës ose shterimit dhe jo shtimit gradual të saj, mund të marrin lloj-lloj ngjyrimesh të rrezikshme. Nuk është rastësi që pakënaqësitë për vajtje në Evropë dhe 'arratisje nga Lindja' shfaqen tani dhe jo më parë, pra shfaqen mbi një dekadë e gjysmë pasi shqiptarët, duke përmbysur një diktaturë të tipit lindor, njëzëshëm shpallën dëshirën e tyre për të ecur drejt Evropës Perëndimore.
Nuk është e vërtetë, që shumica e intelektualëve shqiptarë besojnë se Islami është pengesë për integrimin e shoqërisë shqiptare në BE.
Është fakt që ka një tolerancë të dukshme. Por a buron ajo nga tharja e devocionit fetar për shkak të një ateizmi të imponuar prej shumë dekadash, apo është rrjedhojë e mendësisë tolerante (e cila nuk mund të mos jetë në të njëjtën kohë edhe mendësi e lirisë) të shqiptarëve? Koha do rrëfejë, por ndërkaq nuk mund të mos konstatosh me shqetësim ndezjen aty-këtu të disa thuajse incidenteve dhe fërkimeve mes komuniteteve të ndryshme fetare, ndonëse ende nuk janë problematike. Nga ana e saj, Evropa zyrtare e sheh pa paragjykim faktin që shqiptarët janë në shumicë me përkatësi fetare myslimane. Këtë e tregon më së fundi edhe nënshkrimi prej saj i Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit me Shqipërinë. Bashkimi me Evropën, pavarësisht nga përqindjet që zë trashëgimia evropiane ose joevropiane në traditën e shqiptarëve, do të jetë rrjedhojë e dedikimit të shqiptarëve për mbrojtjen dhe zhvillimin e lirive dhe të drejtave të njeriut.
***
Dom Nikë Ukgjini, në intervistën e tij me temë "Në shërbim të Zotit dhe të kombit", botuar nga Revista "Kosovarja", Prishtinë, mars 1991, ndër të tjera thotë: “Feja nuk i përket këtij apo atij populli, apo thënë edhe ndryshe, në fe nuk ka përparësi ky apo ai popull. Feja i është afruar mbarë njerëzimit pa dallim kombi, race apo tjetër dallimi. Pranimi i fesë s’do të thotë humbja e identitetit kombëtar, e as që është apo ka qenë ndonjëherë qëllimi i fesë dhe as që predikohet kjo ndokund.”
Në saje të vetëdijes së lartë dhe të ndjenjës së përkatësisë të përbashkët, në të kaluarën, nuk patëm konflikte fetare ndërshqiptare. Përkatësia fetare nuk ka errësuar dhe nuk errëson vetëdijen kombëtare shqiptare.
Është shumë i dobishëm uniteti i plotë i popullit shqiptar, vetëdija e lartë kombëtare dhe ndjenja e njësimit te të gjithë shqiptarët pa marrë parasysh se cilit besim i takojnë.
Pranimi dhe përqafimi i fesë islame nga shqiptarët u bë në kushte dhe rrethana specifike. Është me rëndësi se shqiptarët pa marrë parasysh se cilit besim i përkasin, gjithmonë luftuan së bashku kundër të gjithë armiqve e kështu do të jetë edhe në të ardhmen. Pashko Vasë Shkodrani në kushte specifike dhe për arsye praktike pat thënë: “Mos shikoni kisha e xhamia / se feja e shqiptarit asht shqiptaria”.[4] Ndërsa sot mund të thuhet, mund të shikoni kisha e xhamia se popullit shqiptar duhet t’i ndihmojnë të dyja. Shqiptarët sot duhet të shikojnë kur është fjala edhe për fetë, gjithçka që i bashkon, që i çon përpara, që i bën më të fortë, shpirtërisht e moralisht.
Shkodra është një nga shembujt tipikë ku takohen fetë në botë: krishtërimi dhe Islami. Duke ndarë së bashku traditën dhe modernen, ata vazhdojnë të gjenden pranë njëra-tjetrës edhe në ditët tona. Tradicionalisht Shkodra mund të konsiderohet si një sfidë ndaj shumë teorive rreth bashkëjetesës së dyshimtë të grupeve të ndryshme fetare në një shoqëri shumëfetare.[5]
Për gati 45 vjet regjimi komunist vuri në zbatim me konsekuencë një sistem të sofistikuar e kompleks të indoktrinimit ateist. Diktatura e ateizmit të institucionalizuar mburrej se ishte “i vetmi ateist në botë”! Lufta frontale kundër fesë – asgjësimi i figurave të shquara fetare, persekutimi i vazhdueshëm, ndalimi i riteve fetare, mbyllja e institucioneve fetare, etj., synonte krijimin e një “feje” të re: "marksizëm-leninizmin", adhurimin e idhujve të rinj (që nga Marksi deri te Enver Hoxha) në vend të profetëve Jezus e Muhamed, zëvendësimin e fjalës së shenjtë “Zot” me nocionin abstrakt “Nëna Parti”.[6]
Me gjithë goditjet e rënda që mori feja, ajo nuk u zhduk e nuk u çrrënjos dot nga presioni që iu bë. Ateizmi i deklaruar mbeti artificial, iluzor e sipërfaqësor.



[1] Karl R. Popper, 1985:77.
[2] Ndoja, L., gusht 2005, Qyteti politik dhe tri lagjet fetare.
[3] Lubonja, F., Feja dhe shqiptaria në ditët e sotme, revista Përpjekja dhe gazeta Korrieri, 18 maj 2008.
[4] Vasa, P., 1987:37-39.
[5] Gjuraj, T., 2003:121.
[6] Kadija, R., 2001:115.



Ma. Genti Kruja
kmsh.info